Avstriya məktəbi

Avstriya məktəbi (eyni zamanda psixoloji məktəb, Vyana məktəbi) — bazar qiymət mexanizminin özünü təşkil edən gücünün rolunu vurğulayaraq, marjinalizm çərçivəsində iqtisadi nəzəriyyənin bir istiqamətidir.

Bu yanaşma, insan davranışının mürəkkəbliyi və bazarların davamlı dəyişən təbiəti iqtisadiyyatda riyazi modelləşdirməni son dərəcə çətinləşdirir (mümkün deyilsə). Bu vəziyyətdə, iqtisadi siyasət sahəsində sərbəst iqtisadiyyat (laissez-faire), iqtisadi liberalizm və libertarizm prinsipləri əsasdır. Avstriya məktəbinin ardıcılları bazar iştirakçıları (iqtisadi subyektlər) tərəfindən bağlanmış müqavilələrin azadlığının qorunması və əməliyyatlara müdaxilə edilməməsini (xüsusilə dövlət tərəfindən) müdafiə edirlər.

Doktrina

Avstriya məktəbinin xüsusiyyətləri ^[1]:

riyazi tədqiqat metodlarının istifadəsindən imtina;
subyektivlik məktəbin demək olar ki, bütün nümayəndələrinin xarakterik bir xüsusiyyəti kimi;
istehlakçı davranışının psixoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə vurğu;
makroiqtisadi problemlər öyrənilərkən kapitalın quruluşuna və sonuncusunun müvəqqəti dəyişkənliyinə vurğu.

Avstriyalı iqtisadçılar, insan fəaliyyətinin fərdlər nöqteyi-nəzərindən təhlili kimi xarakterizə etdikləri metodoloji fərdiliyə sadiq qalırlar. Avstriya məktəbinin iqtisadçıları, mənalı bir iqtisadi nəzəriyyə qurmağın yeganə yolunu insan fəaliyyətinin əsas prinsiplərindən məntiqi olaraq çıxarmaq olduğunu iddia edərək belə bir metodu praksiologiya adlandırdılar. Bundan əlavə, təbii təcrübələrdən tez-tez iqtisadi axının davamçıları tərəfindən istifadə olunsa da, "avstriyalılar" iqtisadi modellərin eksperimental sınağının demək olar ki, mümkün olmadığını göstərirlər, çünki insanların normal iqtisadi fəaliyyəti — iqtisadi tədqiqat mövzusu süni şəraitdə təkrarlana bilməz.

Əsas nümayəndələr

birinci nəsil — Karl Menger (1840−1921) (banis), Teodor Hertzka (1845—1924), və digərləri.
ikinci nəsil — Oygen fon Bem-Baverk (1851−1914), Fridrix fon Vizer (1851−1926), Oygen fon Filippsberq^[alm.] (1858−1917)^[2], Emil Zaks (1845−1927);
üçüncü nəsil — Lüdviq fon Mizes (1881−1973), Karl Şlezinqer (1889−1938), X. Mayer (1879−1955), Rixard fon Ştriql (1891−1942), Leo İlli (d. Zenfeld) (1888−1952), Bendjamin Anderson (1886−1949), Frenk Fetter (1863−1949);
dördüncü nəsil — Fridrix fon Hayek (1899−1992), Oskar Morqenştern (1902−1977), Fritz Maxlup (1902−1983), Paul Rozenşteyn-Rodan (1902−1985), Qottfrid fon Haberler (1900−1995), Henri Hezlitt (1894−1993), Fridrix Lutz (1901−1975), Feliks Kaufman (1895−1949);
beşinci nəsil — Mürrey Rotbard (1926−1995), İsrael Kirzner (d. 1930), Lüdviq Lahmann (1906−1990), Corc Şekl (1903−1992);
altıncı nəsil — Hans-Herman Xoppe (d. 1949), Yorq Qvido Hülsman (d. 1966), Xesus Uerta de Soto (d. 1956), Kris Koyne (Chris Coyne), Stiven Horvitz (Steven Horwitz, d. 1964), Piter Lison, Frederik Sote (Frederic Sautet), Rocer Harrison (d. 1944) və digərləri.

Görüşləri ilə müəyyən dərəcədə əlaqəli, ancaq Avstriya məktəbinin alimləri ilə tamamilə əlaqəli olmayan məşhur iqtisadçılar Yozef Şumpeter (1883−1950)^[1]^[3]^[4], Con Beyts Klark (1847−1938)^[5] və Maks Otte (d. 1964).

İnkişaf tarixi

Avstriya məktəbi, adını Karl Menger, Oygen fon Bem-Baverk və Lüdviq fon Mizes daxil olmaqla qurucuları və erkən tərəfdarlarının köklərindən götürür. XX əsrin görkəmli Avstriya iqtisadçıları arasında Henri Hazlitt, Mürrey Rotbard və Nobel mükafatı laureatı Fridrix fon Hayek də var.

Klassik iqtisadi nəzəriyyə, əməyin dəyəri onun istehsalına sərf olunan əmək miqdarı ilə təyin olunduğu dəyərin əmək nəzəriyyəsinə əsaslanırdı (ing. Labor theory of value). Ancaq XIX əsrin sonunda iqtisadçıların diqqəti marjinal fayda nəzəriyyəsinə yönəldi. Avstriya məktəbi 1870-ci illərdəki marginal inqilabın üç mənbəyindən biri idi və əsas töhfə iqtisadiyyata subyektivist yanaşma idi. 1871-ci ildə nəşr olunan Karl Mengerin İqtisadiyyatın əsasları (ing. Principles of Economics) kitabı bu istiqamətin inkişafı üçün katalizator olmuşdur. Menger ətrafında geniş marjinalizm meyli çərçivəsində "Psixoloji Məktəbi", "Vyana Məktəbi" və ya "Avstriya Məktəbi" adlanan daha dar bir məktəb formalaşdı. Bundan sonra Torştayn Veblen, İqtisadi Elmin Öncül Konsepsiyaları (1900) adlı əsərində Alfred Marşallın ardıcıllarının obyektivist ənənəsindəki marjinalizmi dəyər üçün subyektivist yanaşma olduğunu iddia edən Avstriya məktəbinin marjinalizmindən ayırmaq üçün "neoklasik iqtisadiyyat" terminini xüsusi olaraq təqdim etdi.

Avstriya məktəbi, XX əsrin birinci yarısında iqtisadi düşüncənin təsirli bir qolu olaraq qaldı və bir müddət iqtisadi məkanın ayrılmaz hissəsi kimi qəbul edildi. İqtisadi düşüncənin inkişafına verdiyi töhfə neoklassik dəyər nəzəriyyəsini (ing. subjective theory of value, subyektiv dəyər nəzəriyyəsi daxil olmaqla), həmçinin iqtisadi hesablama problemini və iqtisadiyyatda mərkəzi planlaşdırmanın mümkünsüzlüyünü dərk edir.

İstinadlar

↑ ¹ ² Автономов В. С. Австрийская школа и её представители. Arxivləşdirilib 2008-01-24 at the Wayback Machine − В кн.: Австрийская школа в политической экономии: К. Менгер, Е. Бём-Баверк, Ф. Визер: Пер. с нем. / Предисл., коммент., сост. В. С. Автономова. − М.: Экономика, 1992. − (Экон. наследие.)
↑ Хайек, Фридрих Судьбы либерализма. Глава 1. Австрийская школа теоретической экономики // Московский Либертариум. Библиотечка Либертариума Arxivləşdirilib 2009-03-22 at the Wayback Machine.
↑ Клейн П. Введение // Хайек Ф. Судьбы либерализма в XX веке. — М.: ИРИСЭН, Мысль; Челябинск: Социум, 2009. — С. 11. Этот сборник является переводом IV тома из Собрания сочинений Хайека «The Fortunes of Liberalism: Essays on Austrian Economics and the Ideal of Freedom» (edited by Peter G. Klein. — Chicago: The University of Chicago Press, 1992. — 287 p.).
↑ Хайек Ф. Йозеф Шумпетер (1883−1950) // Хайек Ф. Указ.соч., с. 195. Чуть ниже Ф. Хайек указывает, что первая [немецкоязычная] книга была написана в менгеровской традиции, однако взгляды Й. Шумпетера в дальнейшем кардинально изменились («были отброшены») и книга так и не была переведена на английский язык.
↑ Хайек Ф. Джон Бейтс Кларк (1847−1938) // Хайек Ф. Указ.соч., с. 51.

Ədəbiyyat

Məktəb nümayəndələrinin əsas işləri

К. Менгер. Основания политической экономии. В кн.: Австрийская школа в политической экономии: К. Менгер, Е. Бём-Баверк, Ф. Визер: Пер. с нем. / Предисл., коммент., сост. В. С. Автономова. − М.: Экономика, 1992. − (Экон. наследие.) − ISBN 5-282-01471-8.
Визер Ф. Теория общественного хозяйства (избр. гл.) − В кн.: Австрийская школа в политической экономии: К. Менгер, Е. Бём-Баверк, Ф. Визер: Пер. с нем. / Предисл., коммент., сост. В. С. Автономова. − М.: Экономика, 1992. − (Экон. наследие.) − ISBN 5-282-01471-8.
Мизес Л. Либерализм в классической традиции. − М.: Социум; Экономика, 2001. − 239 с.
Мизес Л. Социализм. − М.: «Catallaxy», 1994.
Мизес Л. Теория и история: Интерпретация социально-экономической эволюции. − М.: Юнити-Дана, 2001. − 295 с.
Мизес Л. Человеческая деятельность: Трактат по экономической теории / 2-е испр. изд. — Челябинск: Социум, 2005. − 878 с − ISBN 5-901901-29-0.
Хайек Ф. Индивидуализм и экономический порядок. − М.: Изограф, 2000. − 256 с.